რუსეთის ბირთვული მუქარა და უკრაინის უსაფრთხოება

2022 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში რუსეთი კვლავ აგრძელებს დაუსაბუთებელ და არაპროვოცირებულ ომს უკრაინის სუვერენული სახელმწიფოს წინააღმდეგ. რუსეთის პრეზიდენტი თავის განცხადებებში კვლავაც იმეორებს მუქარას და არ გამორიცხავს ომის მიმდინარეობისას რუსეთის მხრიდან ბირთვული იარაღის გამოყენების შესაძლებლობას. 2022 წლის 21 სექტემბერს რუსეთის პრეზიდენტმა გამოსცა ბრძანება რუსეთის არმიის მობილიზაციის დაწყების შესახებ და დაადასტურა, რომ, თუ რუსეთის ტერიტორიულ მთლიანობას საფრთხე დაემუქრება, ყველა საშუალება იქნება გამოყენებული რუსეთის და მისი ხალხის დასაცავად.

დასავლეთის ანალიტიკური გამოცემების მიმომხილველებისა და ექსპერტების აზრით, დღეს რუსეთის პრეზიდენტის ბირთვულ მუქარას სხვა კონტექსტი ახლავს თან. ომის დასაწყისში, მარტის და აპრილის თვეში ის მიმართული იყო ომში აშშ-ს და ნატოს სამხედრო ინტერვენციის შესაჩერებლად, ხოლო სექტემბერში, როდესაც უკრაინის ჯარები ფლობენ ინიციატივას და უკვე დაიწყეს რუსეთის მიერ ოკუპირებული ტერიტორიების გათავისუფლება, მუქარა მიზნად ისახავს კონფლიქტში ძალთა ბალანსზე გავლენის მოხდენას რუსეთის სასარგებლოდ.

საპასუხოდ, 7 ოქტომბერს აშშ-ს პრეზიდენტმა ჯოზეფ ბაიდენმა განაცხადა, რომ რუსეთის პრეზიდენტი ვლადიმერ პუტინი "არ ხუმრობს", როდესაც საუბრობს ტაქტიკური ბირთვული იარაღის გამოყენებაზე უკრაინაში წარუმატებლობის შემდეგ. უფრო ადრე, 18 სექტემბერს, "60 წუთის" ჟურნალისტის შეკითხვაზე, რას ეტყოდა რუსეთს უკრაინის წინააღმდეგ ქიმიური ან ტაქტიკური ბირთვული იარაღის გამოყენების საკითხზე, მან უპასუხა: "არა, არა და არა. ამით თქვენ (რუსეთი) შეუცვლით ომს სახეს ისე, როგორც არასდროს მომხდარა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ“. მან დამატებით განმარტა, რომ რუსეთის მოქმედება განსაზღვრავს იმას, თუ რა რეაგირებას მოახდენს შეერთებული შტატები.

ექსპერტების აზრით, ჯერჯერობით, არ არსებობს არანაირი ნიშანი იმისა, რომ რუსეთი მზადყოფნაში მოიყვანს სახმელეთო ან საჰაერო მცირე რადიუსის ბირთვულ იარაღს, თუმცა ბირთვული მუქარა სერიოზულად უნდა იყოს აღქმული. როგორც CIA-ს დირექტორმა უილიამ ბერნსმა აღნიშნა აპრილში, „...ჩვენ არ გვაქვს უფლება, სერიოზულად არ აღვიქვათ ტაქტიკური ბირთვული იარაღის ან დაბალი სიმძლავრის ბირთვული იარაღის პოტენციური გამოყენების საფრთხე“. ამას გარდა, დასავლეთის ექსპერტების აზრით, რამდენიმე ფაქტორი მიუთითებს, რომ რუსეთის ხელმძღვანელობას ჯერ კიდევ არ აქვს გადაწყვეტილება მიღებული ბირთვული იარაღის შესაძლო გამოყენების შესახებ. კერძოდ, რუსეთში გამოცხადებული ნაწილობრივი მობილიზაცია მიუთითებს, რომ რუსეთს ჯერ კიდევ იმედი აქვს, რომ უპირატესობას მოიპოვებს კონცენციური გზით. როგორც ჩანს, კრემლისთვის წითელი ხაზია დასავლეთის ჩართვა უკრაინის მხარეს ომში ჩართვა.

ასევე, ბირთვული იარაღის გამოყენების შესაძლებლობებზე საუბრისას მნიშვნელოვანია, აღინიშნოს, რომ ბირთვული იარაღის გამოყენება უზომოდ დამღუპველი იქნება: ის შეარყევს იმ მხარდაჭერას, რომელიც რუსეთს ჯერ კიდევ აქვს ჩინეთის და ინდოეთისგან, გამოიწვევს საერთაშორისო დაძებულობის ზრდას და შესაძლოა გამოიწვიოს აშშ-ს ან ნატოს პირდაპირი ინტერვენცია უკრაინის მხარდასაჭერად. შესაბამისად, ბირთვული თავდასხმის დაწყების შემდეგ, არ არსებობს გარანტია, რომ ის სწრაფად არ გადაიზრდება ყოვლისმომცველ ბირთვულ დაპირისპირებაში, რომელიც რამდენიმე საათში ან დღეში გამოიწვევს მილიონობით ადამიანის სიკვდილს.

დღეისათვის ცნობილია, რომ რუსეთის შეიარაღებაში არსებობს 450 საჰაერო და სახმელეთო ბირთვული ქობინი ახლო მანძილზე წვდომით, რომელთაგან უმეტესობას აქვს დაახლოებით 10 კილოტონა TNT-ის ეკვივალენტური ასაფეთქებელი სიმძლავრე, რომლის მსგავსმა იარაღმა გაანადგურა ჰიროშიმა და გამოიწვია 140 000-ზე მეტი ადამიანის სიკვდილი თავდასხმიდან ექვსი თვის განმავლობაში.

სიტუაცია ზაპორიჟიის ბირთვული ელექტროსადგურის გარშემო

5 ოქტომბერს რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმერ პუტინმა ხელი მოაწერა და რატიფიცირება გაუკეთა საბოლოო დოკუმენტებს უკრაინის ოთხი რეგიონის ანექსიის შესახებ. დოკუმენტების თანახმად, ლუგანსკის, დონეცკის, ზაპორიჟიისა და ხერსონის რეგიონები "მიიღეს რუსეთის ფედერაციაში".

ეს ნაბიჯი მოჰყვა თვითგამოცხადებულ რეფერენდუმებს ამ რაიონებში, თუმცა უკანასკნელი თვის მანძილზე რეალობა მნიშვნელოვნად შეიცვალა: უკრაინულმა ძალებმა მიაღწიეს წარმატებებს და გაათავისუფლეს დასახლებული პუნქტები და ქალაქები როგორც სამხრეთში, ისე აღმოსავლეთში - ხარკოვის, ლუგანსკისა და ხერსონის რეგიონებში.

განვითარებული მოვლენების ფონზე გრძელდება უკრაინული ქალაქების დაბომბვა რუსეთის მხრიდან. მაგალითად, 6 ოქტომბერს, გათენებამდე ერთი საათით ადრე, ზაპორიჟიის მოსახლეობა აფეთქებებმა გააღვიძა. ადგილობრივი ხელისუფლების განცხადებით, შვიდი რუსული რაკეტა საცხოვრებელ შენობებს მოხვდა და ხალხი ნანგრევების ქვეშ იმყოფებოდა. გრძელდება ასევე სხვა ქალაქების დაბომბვაც. კრემლის სპიკერმა დიმიტრი პესკოვმა განაცხადა, რომ რუსეთი მზადაა დაიბრუნოს ნებისმიერი ტერიტორია, რომელიც უკანასკნელ ხანს დათმეს რუსეთს შეიარაღებულმა ძალებმა.

5 ოქტომბერს რუსეთის პრეზიდენტმა პუტინმა, ასევე, ხელი მოაწერა განკარგულებას რუსეთის მიერ ზაპორიჟიაში ატომური ელექტროსადგურის ჩამორთმევის შესახებ. რუსეთი აცხადებს, რომ ევროპაში ყველაზე დიდ ატომურ ობიექტს ახალი კომპანია აამუშავებს, მაგრამ უკრაინის ბირთვული ოპერატორი უარს ამბობს, დაემორჩილოს ამ გადაწყვეტილებას.

უკრაინის ენერგოატომის ხელმძღვანელის განცხადებით, ზაპორიჟიის ბირთვული ელექტროსადგური (ZNPP) და მისი თანამშრომლები აგრძელებენ მუშაობას უკრაინული კანონმდებლობის მიხედვით, უკრაინულ ენერგოსისტემის, ენერგოატომის, დაქვემდებარებაში. ამასთან, 1 ოქტომბერს გავრცელდა ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ ZNPP-ს გენერალური დირექტორი, იჰორ მურაშოვი, დააკავეს რუსეთის ძალებმა. დაკავების შესახებ ინფორმაციის მიღების შემდეგ, ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტო (IAEA) დაუკავშირდა რუსეთში შესაბამის უწყებებს, საიდანაც დაუდასტურეს, რომ მურაშოვი დროებით პატიმრობაში იმყოფება.

IAEA-ს გენერალურმა დირექტორმა რაფაელ მარიანო გროსიმ, ბირთვული უსაფრთხოებისა და უსაფრთხოების მანდატის შესაბამისად, განაცხადა, რომ იმედოვნებს ამ საკითხის სწრაფ და დამაკმაყოფილებელ გადაწყვეტას, რადგან ამ დაკავებას აქვს ძალიან მნიშვნელოვანი ზეგავლენა ბირთვული უსაფრთხოებისა და უსაფრთხოების შვიდი შეუცვლელი საყრდენიდან მინიმუმ ორზე, რომლებიც მან უკრაინაში კონფლიქტის დასაწყისში დაასახელა.

„ქარხნის პერსონალის ნებისმიერი წევრის ასეთი დაკავება იქნება თავისთავად სერიოზული შეშფოთების წყარო, ასევე ეს იქნება ფსიქოლოგიური ზემოქმედება და ზეწოლა დანარჩენ პერსონალზე - რაც საზიანოა ბირთვული უსაფრთხოებისა და უსაფრთხოებისთვის“, - თქვა გენერალურმა დირექტორმა გროსიმ. მან იმედი გამოთქვა, რომ მურაშოვი უსაფრთხოდ და დროულად დაუბრუნდება ოჯახს და შეძლებს განაახლოს თავისი მნიშვნელოვანი ფუნქციების შესრულება.

ამას გარდა, IAEA ექსპერტებმა, ISAMZ-ის ჯგუფის წარმომადგენლებმა, რომლებიც 1 სექტემბერიდან მუდმივად იმყოფებიან ZNPP-ში IAEA-ს მხარდაჭერისა და დახმარების მისიის განსახორციელებლად, განაცხადეს, რომ ქარხნის მიმდებარე ტერიტორიაზე კვლავ ისმის აფეთქების ხმა. როგორც ადრე, ისინი ვარაუდობენ, რომ აფეთქება სხვა დროსაც, კერძოდ ოქტომბრის დასაწყისშიც, გამოწვეული იყო ნაღმებით. აფეთქებებს არ მოჰყოლია პირდაპირი ზემოქმედება ZNPP-ის უსაფრთხოების ან უსაფრთხოების სისტემებზე. მიმდინარე აფეთქებები მიუთითებს ნაღმების აფეთქებების რაოდენობის მუდმივ ზრდაზე, რომელიც დაფიქსირდა ევროპის უდიდესი ატომური ელექტროსადგურის პერიმეტრული გალავნის მიღმა, რომელსაც აკონტროლებს რუსული ძალები, მაგრამ მართავს მისი უკრაინელი პერსონალი. გენერალური დირექტორი გროსი კვლავ ღრმად შეშფოთებულია ქარხნის მახლობლად ასეთი ნაღმების აფეთქების განმეორებით განხორციელების გამო.

5 ოქტომბერს IAEA-ს გენერალურმა დირექტორმა გროსიმ განაცხადა, რომ ის ჩაერთვება კონსულტაციებში და ამავე კვირაში გაემგზავრება კიევში, მოგვიანებით კი, რუსეთის ფედერაციაში, სადაც გააგრძელებს მოლაპარაკებებს, რომელიც მიზნად ისახავს შეთანხმებას რომ რაც შეიძლება მალე შეიქმნას ბირთვული უსაფრთხოებისა და დაცულობის ზონა ZNPP-ის გარშემო.

IAEA-ს ISAMZ-ის მისია ეხმარება ზაპორიჟიას ობიექტის ხელმძღვანელობას ბირთვულ ელექტროსადგურზე ბირთვული უსაფრთხოების და დაცულობის უზრუნველყოფასა და სასიცოცხლო უსაფრთხოების ღონისძიებების განხორციელებაში. 1 ოქტომბრიდან ISAMZ -ის მისიის წარმომადგენლები უწყვეტად იმყოფებიან ზაპორიჟიას ბირთვულ ელექტროსადგურზე, სადაც ქარხანაში ადგილზე მყოფი პერსონალი აწვდის პირველად ნეიტრალურ, მიუკერძოებელ და ტექნიკურ ინფორმაციას ობიექტის და მისი ინფრასტრუქტურის მდგომარეობის შესახებ. ობიექტზე სააგენტოს მუდმივ ყოფნას დიდი მნიშვნელობააქვს, რადგან ეს აძლევს შესაძლებლობას IAEA-ს და, მისი მეშვეობით, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას და საერთაშორისო თანამეგობრობას, მუდმივად შეეძლოთ ადგილზე არსებული სიტუაციის პირდაპირი, მყისიერი შეფასება.

ZNPP-ში ISAMZ-ის ექსპერტები დეტალურად და უწყვეტად აფასებენ ობიექტის ფიზიკურ მდგომარეობიას, ადგენენ ძირითადი და სარეზერვო უსაფრთხოებისა და უსაფრთხოების სისტემების ფუნქციონალურობას და აფასებენ საკონტროლო ოთახის პერსონალის სამუშაო პირობებს. ასევე ISAMZ-ის წარმომადგენელთა შეფასებები ეხმარება გაეროს ობიექტის სტატუსის, მისი ექსპლუატაციისა და მიყენებული ზიანის შესახებ ნებისმიერი ურთიერთგამომრიცხავი ინფორმაციის განხილვის დროს. ამავდროულად, მისია ახორციელებს გადაუდებელ დამცავ ღონისძიებებს, რათა შეამოწმოს, რომ ბირთვული მასალა გამოიყენება მხოლოდ მშვიდობიანი მიზნებისთვის.

IAEA-ის დამკვირვებლების მუდმივ ყოფნას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს სიტუაციის სტაბილიზაციაში: „მე უზომოდ ვამაყობ იმ კრიტიკულად მნიშვნელოვანი და გაბედული საქმით, რომელიც IAEA-ს გუნდს შეუძლია ახლა შეასრულოს ZNPP-ში“, - აცხადებს IAEA-ს გენერალური დირექტორი გროსი.

მიუხედავად იმისა, რომ იყო მოლოდინი, რომ ZNPP-ში უსაფრთხოება გაუმჯობესდებოდა 5 ოქტომბრის შემდეგ, როდესაც გენერალური დირექტორი გროსი კიევში ჩავიდოდა, სიტუაცია კიდევ უფრო გაუარესდა მომდევნო დღეებში, რადგან ამ პერიოდში ობიექტმა კვლავ დაკარგა ყოველგვარი წვდომა გარე ენერგიაზე 8 ოქტომბერს დილით განახლებული დაბომბვის გამო. დაბომბვამ დააზიანა ZNPP-ის ბოლო დარჩენილი მოქმედი 750 კილოვოლტი (კვ) ელექტროგადამცემი ხაზი, რის შედეგადაც ელექტროსადგურში ჩაირთო ავარიული დიზელის გენერატორები რეაქტორის გაგრილებისთვის და სხვა არსებითი ბირთვული უსაფრთხოებისა და დაცულობის ფუნქციების უზრუნველსაყოფად. ადგილზე მყოფი IAEA-ს ექსპერტთა ჯგუფის ინფორმაციით, გენერატორებს ექნებათ საწვავი მხოლოდ ათი დღის განმავლობაში, და ამიტომ ადგილზე ელექტროენერგიის ნაკლებობა ღრმად შემაშფოთებელი მოვლენაა.

კონფლიქტამდე ZNPP-ს ჰქონდა წვდომა ქსელში ოთხი მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზის მეშვეობით, მაგრამ ახლა ისინი ყველა გათიშულია სარეზერვო ელექტროგადამცემ ხაზებთან ერთად, რომლებიც აკავშირებს ZNPP-ს ახლომდებარე თბოელექტროსადგურთან.

ელექტროენერგიის მუდმივი და უსაფრთხო მიწოდება ქსელიდან არის ბირთვული უსაფრთხოებისა და დაცულობის მოთხოვნა. ეს ერთ-ერთი საყრდენი მოთხოვნაა შვიდ აუცილებელ საყრდენს შორის, რომლებიც გენერალურმა დირექტორმა კონფლიქტის დასაწყისში გამოკვეთა.

ამჟამად მიმდინარეობს ძალისხმევა დიზელის გენერატორებისთვის ხელმისაწვდომი საწვავის მარაგის გაზრდის მიზნით. ამ დროისათვის ქარხნის უსაფრთხოების ყველა სისტემა აგრძელებს ელექტროენერგიის მიღებას და ნორმალურად მუშაობას. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ZNPP-ის ავარიული გამორთვა ერთიანი ქსელის მომარაგებისგან მოხდა მას შემდეგ, რაც უფროსმა ოპერაციულმა პერსონალმა აცნობა IAEA-ს მონიტორინგის გუნდს 5 ოქტომბერს, რომ მათ ჰქონდათ მე-5 რეაქტორის ხელახალი გაშვების გეგმები, მაგრამ ეს მზადება შეჩერდა მას შემდეგ, რაც ქარხანამ დაკარგა მთელი გარე ძალა.