ვერსად დაიმალებით
ანუ როგორ გაგანადგურებთ ბირთვული ომი თქვენც და თითქმის ყველას

ავტორი ფრანსუა დიას მორენი
2002 წლის 20 ოქტომბერი

გასულ ზაფხულს ნიუ-იორკის საგანგებო სიტუაციების მართვის საქალაქო დეპარტამენტმა გამოაქვეყნა სოციალური რეკლამა ბირთვულ მზაობაზე, რომელიც ნიუ-იორკელებს განუმარტავდა, თუ რა უნდა გაეკეთებინათ ბირთვული შეტევის შემთხვევაში. 90-წუთიანი ვიდეო-რგოლის დასაწყისში დიქტორი სასხვათაშორისოდ აცხადებს კატასტროფის შესახებ ნიუსს: “გაცნობებთ, რომ ადგილი ჰქონდა ბირთვულ შეტევას. არ აქვს მნიშვნელობა, როგორ და რატომ; უბრალოდ იცოდეთ, რომ დიდმასშტაბიანი შეტევაა...” ამის შემდეგ ვიდეო-რგოლი ურჩევს ნიუ-იორკელებს, როგორ უნდა იმოქმედონ - თავი შეაფარონ შენობებს, დარჩნენ იქ და მუდმივად უსმინონ მედიით გადმოცემულ განახლებულ ცნობებს.

მაგრამ ბირთვული შეტევისათვის მზაობას მხოლოდ მაშინ აქვს აზრი, როდესაც ბირთვული შეტევით გამოწვეული აფეთქების რადიუსის მიღმა ხართ. სხვა შემთხვევაში, ვერც სახლს შეაფარებთ თავს და ვერც კარს მოიხურავთ, რადგან თქვენი სახლი აღარ იარსებებს. ახლა წარმოიდგინეთ, რომ ერთი კი არა, რამდენიმე ასეული „მსხვილი შეტევა“ მოხდა. სწორედ ამას გულისხმობს „მცირემასშტაბიანი ბირთვული ომიც“ კი. თუ გაგიმართლათ და არ მოხვდით ერთ-ერთი ასეთი შეტევით გამოწვეული აფეთქების რადიუსში, იმ დღეს შეიძლება გადარჩეთ, მაგრამ უარესი შეიძლება წინ იყოს.

ერთი ბირთვული აფეთქების შედეგი

ნებისმიერი ბირთვული აფეთქება იწვევს რადიაციას, სითბოს და ისეთ შედეგს, რომელიც შეიძლება დასრულდეს მრავალი ადამიანის სწრაფი სიკვდილით. ბირთვული იარაღის აფეთქების უპირველესი და დაუყოვნებელი შედეგია პირდაპირი რადიაცია, რომელიც წარმოიქმნება ბომბის შიგნით მიმდინარე ბირთვული რეაქციებით და ძირითადი გამოსხივება ხდება გამა სხივების და ნეიტრონების სახით. პირდაპირი რადიაცია ერთ წამზე ნაკლები დროის განმავლობაში გრძელდება, თუმცა მისი მომაკვდინებელი ეფექტი შეიძლება გავრცელდეს აფეთქების წერტილიდან ერთი მილის მანძილზე ყველა მიმართულებით, რადგან თანამედროვე ბირთვული იარაღის აფეთქების სიმძლავრე რამდენიმე ასეული კილოტონი ტროტილის გამოყენების შედეგს უტოლდება. ბირთვული იარაღის აფეთქებიდან მიკროწამებში რენტგენის სხივების სახით გამოყოფილი ენერგია ახურებს გარემოს მის გარშემო და წარმოქმნის ზეტემპერატურამდე გაცხელებულ ჰაერის ცეცხლოვან ბურთს. მის შიგნით ტემპერატურა და წნევა იმდენად მაღალია, რომ მასში მყოფი ყველა მატერია გარდაიქმნება ბირთვების და სუბატომური ნაწილაკების ცხელ პლაზმად, როგორც ეს ხდება მზის მულტიმილიონგრადუსიან გულში.

ცეცხლოვანი ბურთი, რომელიც წარმოიქმნება 300 კილოტონიანი ბირთვული იარაღის გასროლის შედეგად - როგორიცაა, მაგალითად, ამჟამად აშშ-ს ბირთვულ არსენალაში არსებული, მინითმენ III-ის (Minuteman III) რაკეტებზე დამაგრებული W87 თერმობირთვული ქობინი, შეიძლება გარდაიქმნას 600 მეტრზე მეტი დიამეტრის ბურთად და დარჩეს თვალისმომჭრელად აელვარებული რამდენიმე წამის განმავლობაში, სანამ მისი ზედაპირი არ გაცივდება.

ცეცხლოვანი ბურთიდან გამოცემული შუქი, რომელიც თერმობირთვული იარაღის აფეთქების ენერგიის ერთ მესამედზე მეტს შეადგენს, იმდენად ინტენსიურია, რომ იწვევს ხანძრებს და ძლიერ დამწვრობებს დიდ მანძილზე. 300-კილოტონიანი სიმძლავრის ბირთვული იარაღიდან წარმოქმნილმა თერმულმა ნათებამ შეიძლება გამოიწვიოს პირველი ხარისხის დამწვრობები ეპიცენტრიდან 13 კილომეტრის დაშორებითაც კი. ამას მოყვება აფეთქების ტალღა, რომელიც ბომბის აფეთქების ენერგიის დაახლოებით ნახევარს შეადგენს. ეს ტალღა დასაწყისში ბგერაზე უფრო სწრაფად მოძრაობს, მაგრამ მალევე ტემპს ანელებს, რადგან ატმოსფეროში გავლისას კარგავს ენერგიას. იმის გამო, რომ რადიაცია უკიდურესად აცხელებს ატმოსფეროს ცეცხლოვანი ბურთის გარშემო, ჰაერი მიმდებარე გარემოში ფართოვდება და სწრაფად გადაადგილდება გარე მიმართულებით, ქმნის რა დარტყმით ტალღას, რომელიც ეჯახება და ანადგურებს ყველაფერს თავის გზაზე. აფეთქების ტალღის დესტრუქციული ძალა დამოკიდებულია ბირთვული იარაღის სიმძლავრეზე და აფეთქების სიმაღლეზე. 300-კილოტონიანი სიმძლავრის ქობინის ჰაერში აფეთქება წარმოქმნის აფეთქების ტალღას ზეწნევით, რომელიც აღემატება 5 ფუნტს 1 კვ.მ-ზე (0.3 ატმოსფეროს) ეპიცენტრიდან 4.7 კილომეტრამდე მანძილზე. ეს საკმარისი წნევაა იმისათვის, რომ გაანადგუროს შენობები, გამოშიგნოს ცათამბჯენები და გამოიწვიოს უამრავი სიკვდილი აფეთქებიდან პირველივე 10 წუთის განმავლობაში.

რადიოაქტიური ნალექი

მალევე მას შემდეგ, რაც ბირთვული აფეთქება გამოათავისუფლებს ენერგიის უდიდეს ნაწილს გამჭოლი რადიაციის, სითბოს და აფეთქების ტალღის სახით, ცეცხლოვანი ბურთი იწყებს გაგრილებას და მაღლა სვლას და ქმნის ყველასთვის ნაცნობ სოკოს ქუდის ფორმის მქონე ღრუბელს. ღრუბლის შიგნით დუღს ატომების დაშლისას წარმოქნილი მაღალი რადიოაქტიურობის მქონე ნივთიერებები, რომლებიც დროთა განმავლობაში ქარების ზემოქმედებით ნალექის სახით ჩამოდის მიწაზე. რადიოაქტიური ნალექი, რომელიც გახანგრძლივებული რადიოაქტიურობის ფორმაა, იონიზებული რადიაციის სასიკვდილოდ საშიში დოზებით ემუქრება მათ, ვინც ბირთვულ ომს გადაურჩა.

ნალექით დაბინძურების ხარისხი დამოკიდებულია ბომბის სიმძლავრეზე და იმაზე, თუ რა სიმაღლეზე მოხდა აფეთქება. ასეულობით კილოტონის სიმძლავრის ქობინების შემთხვევაში, დაბინძურების საშიშროება ემუქრება ეპიცენტრიდან ქარების მიმართულებით ათასობით კვადრატულ კილომეტრზე ტერიტორიებს. თავდაპირველად რადიაცია გამოვლინდება ძირითადად იმ იზოტოპების სახით, რომლებსაც ახასიათებთ სწრაფი ნახევარდაშლის პერიოდი; ისინი ყველაზე მეტ ენერგიას ატარებენ და ყველა მეტი საფრთხის შემცველი არიან ბიოლოგიური სისტემებისთვის. რადგან ნალექით გამოწვეული ლეტალობის მწვავე პერიოდი გაგრძელდება დღეები ან კვირები, მთავრობები რეკომენდაციას აძლევენ მოქალაქეებს, სულ ცოტა 48 საათის განმავლობაში დარჩნენ შენობებში - იქამდე, სანამ რადიაციის დონე არ დაიწევს.

ნალექით გამოწვეული დანაკარგების შეფასება რთულია, რადგან მისი შედეგები შედარებით ხანგრძლივვადიანია. სიკვდილიანობა და დაზარალებულთა რაოდენობა ბევრადაა დამოკიდებული იმაზე, თუ როგორ მოიქცევიან ადამიანები აფეთქების შემდეგ. თუმცა, აფეთქების სიახლოვეს შენობები სრულად დაინგრევა და გადარჩენილი ადამიანები ვერ მოახერხებენ თავის შეფარებას. ის ადამიანები, რომლებიც აღმოჩნდებიან 460 მეტრზე ახლოს 300-კილოტონიანი ბირთვული აფეთქების ეპიცენტრიდან, მიიღებენ მაიონიზებელი რადიაციის 500 რენტგენ/ადამიანის (რემ) ეკვივალენტურ დოზას. აშშ-ს ბირთვული რეგულაციის კომისიის თანახმად, “ადამიანი, რომელიც მიიღებს დაახლოებით 500 რემ რადიაციას ერჯერადად, სავარაუდოდ დაიღუპება სამედიცინო დახმარების მიღების გარეშე”.

300 კილოტონი სიმძლავრის ბირთვული აფეთქება თითქმის უცილობლად გამოიწვევს ეპიცენტრიდან ახლო მანძილზე მყოფი ადამიანების დამწვრობას და სიკვდილს. რაც უფრო მაღალია ბირთვული იარაღის სიმძლავრე, მით უფრო სუსტია მწვავე რადიაციული ზონის ეფექტი აფეთქებით გამოწვეულ სხვა დაუყოვნებელ შედეგებთან შედარებით.

ერთი ცალეკული თანამედროვე 300-კილოტონიანი ქობინის აფეთქება - ანუ ქობინის, რომლის სიმძლავრე 10-ჯერ აღმატება ჰიროსიმასა და ნაგასაკიში აფეთქებულ ატომურ ბომბებს ერთობლივად - ისეთ ქალაქზე, როგორიცაა ნიუ-იორკი, გამოიწვევს ერთ მილიონზე მეტი ადამიანის სიკვდილს და დაახლოებით ორჯერ მეტი ადამიანის სერიოზულ დაშავებას აფეთქებიდან პირველი 24 საათის განმავლობაში. აფეთქების ეპიცენტრიდან რამდენიმე კილომეტრის რადიუსში თითქმის არავინ გადარჩება.

24 საათში დაიღუპება 1,000,000 ადამიანი

ბირთვული ომის დაუყოვნებელი შედეგები

ბირთვულ ომში ასობით და ათასობით აფეთქება მოხდება წუთების გამოშვებით. რეგიონული მასშტაბის ბირთვული ომი ინდოეთსა და პასკიტანს შორის, რომელშიც 100 15-კილოტონიანი ქობინი აფეთქდებოდა, გამოიწვევდა 27 მილიონ პირდაპირ სიკვდილს ურბანულ რეგიონებში.

რეგიონულ ომში დაიღუპება 27,000,000 ადამიანი

გლობალური საყოველთაო ბირთვული ომი აშშ-სა და რუსეთს შორის 4,000 100-კილოტონიანი ბირთვული ქობინის გამოყენებით გამოიწვევდა მინიმუმ 360 მილიონი ადამიანის სწრაფ სიკვდილს.* ეს დაახლოებით 20 მილიონი ადამიანით აღემატება აშშ-ს მთლიან მოსახლეობას.

გლობალური ომი მოიტანს 360,000,000 ადამიანის სიკვდილს

ეს შეფასება ეფუძნება რუსეთსა და აშშ-ს შორის საყოველთაო ბირთვული ომის სცენარს, სადაც გამოყენებულია 4,400 100-კილოტონიანი იარაღი, გათვალისწინებული 2002 წლის სტრატეგიული იარაღის შემცირების ხელშეკრულებით (SORT), რომელიც თითოეულ ქვეყანას მხოლოდ 2,200-მდე სტრატეგიული ქობინის განლაგების უფლებას აძლევს. 2010 წლის ახალი START-ის ხელშკრულებით, ეს რიცხვი აშშ-სა და რუსეთისთვის უკვე 1,550 ქობინამდე შეიზღუდა. მაგრამ რადგან რუსეთის და ამერიკის არსენალში დღეს არსებული ქობინების სიმძლავრე ბევრად აღმატება 100 კილოტონს, ამ ორ ქვეყანას შორის სრულმასშტაბიანი ბირთვული დაპირისპირებისას დაახლოებით 3,000 იარაღის გამოეყენება, სავარაუდოდ, იმავე რაოდენობით ადამიანის სიკვდილს და ისეთივე ჭვარტლით დაბინძურებას მოიტანს.

რუსეთსა და ამერიკას შორის სრულმასშტაბიან ბირთვულ ომში მხარეები არ შემოიფარგლებიან ბირთვული ქობინების მხოლოდ ერთმანეთზე დამიზნებით. სამიზნე გახდებიან სხვა ქვეყნებიც, მათ შორის ბირთვული იარაღის მფლობელი სახელმწიფოებიც, რომლებმაც, თავის მხრივ, შესაძლოა, საპასუხოდ გამოიყენონ საკუთარი იარაღი. ერთობლივად, დიდ ბრიტანეთს, ჩინეთს, საფრანგეთს, ისრაელს, ინდოეთს, პაკისტანს და ჩრდილოეთ კორეას ამჟამად აქვთ, ექსპერტთა შეფასებებით, 1,200 ბირთვული ქობინი. რამდენად საზარელიც არ უნდა იყოს ეს სტატისტიკა, ათობით და ასობით მილიონი ადამინის სიკვდილი და დაზიანება ბირთვული კონფლიქტის პირველ დღეებში მხოლოდ დასაწყისი იქნება იმ კატასტროფისა, რაც დროთა განმავლობაში მთელ მსოფლიოს მოიცავს. ათეულობით წლების განმავლობაში ადამიანები, რომლებიც გადაურჩებიან ბირთვულ ომს, მოწმე გახდებიან გლობალური კლიმატური ცვლილებების, რადიოაქტიური დაბინძურების და ცივილიზაციის ნგრევის. ნებისმიერი, მცირე თუ დიდმასშტაბიანი, ბირთვული ომიდან ორი წლის შემდეგ შიმშილი შეიწირავს ათჯერ მეტ ადამიანს, ვიდრე თვით ომის პროცესში ასობით ბომბის აფეთქება.

ბირთვული ომის შეყოვნებული შედეგები

უკანასკნელ წლებში აშშ-ს სამხედრო და ექსპერტულ წრეებში ნელ-ნელა განმტკიცდა იმის განცდა, რომ შესაძლებელია მცირემასშტაბიანი ბირთვული ომის წარმოება და გამარჯვების მოპოვება. თუმცა, ბევრი ექსპერტი ფიქრობს, რომ სავარუდოდ მცირემასშტაბიანი ბირთვული ომი ვერ დარჩება იმავე მასშტაბის. თუ ორ ქვეყანას შორის მოხდება ტაქტიკური ბირთვული იარაღის გამოყენება, შესაძლოა ეს გადაიზარდოს სრულმასშტაბიან ბირთვულ ომში, რომელიც დაუყოვნებელი და სრული განადგურებით დასრულდება ორივე ქვეყნისთვის.

კატასტროფა არ შემოიფარგლება ორი მეომარი ქვეყნით და მათი მოკავშირეებით. ბირთვული აფეთქებების გრძელვადიანი რეგიონული და გლობალური შედეგები უგულებელყოფილია იმის ხარჯზე, რომ საჯარო დისკუსიებში აქცენტი კეთდება ბირთვული აფეთქების საზარელ, თვალშისაცემ ლოკალურ შედეგებზე. სამხედრო დაგეგმვის სპციალისტებიც აქცენტს აკეთებენ ბირთვული აფეთქებების მოკლევადიან შედეგებზე, რადგან მათ ევალებათ ბირთვული ძალების სამოქალაქო და სამხედრო მიზნებით გამოყენების შესაძლებლობების შეფასება. აფეთქების ტალღა, ლოკალური რადიაოქტიური ნალექი და ელექტრომაგნიტური იმპულსი (რადიოტალღების ინტენსიური ამოფრქვევა, რომელსაც შეუძლია ელექტრონული მოწყობილობების მწყობრიდან გამოყვანა) სამხედრო გადმოსახედიდან ბირთვული იარაღის გამოყენების მხოლოდ სასურველი შედეგია.

მაგრამ ხანძრების ფართოდ გავრცელება და სხვა გლობალური კლიმატური ცვლილებები, რომლებიც შედეგად მოაქვს მრავალჯერად ბირთვულ აფეთქებებს, შესაძლოა, არ იყოს შეტანილი საომარ გეგმებში და ბირთვულ დოქტრინებში. რთულია ამ თანამდევი ეფექტების წინასწარ განჭვრეტა; მათი შეფასება მოითხოვს სამეცნიერო ცოდნას, რომელსაც სამხედრო დაგეგმვის სპეციალისტების უმრავლესობა არ ფლობს ან არ ითვალისწინებს. და, მიუხედავად ამისა, ბირთვული ომის მომდევნო წლებში ასეთი თანამდევი შედეგები შეიძლება დედამიწის მოსახლეობის ნახევარზე მეტის სიკვდილის მიზეზი გახდეს.

გლობალური კლიმატური ცვლილებები

1980-იანი წლებიდან, მას შემდეგ, რაც ბირთვული ომების საფრთხემ ახალ სიმწვავეს მიაღწია, მეცნიერები იკვლევენ ბირთვული ომის ფართოდ გავრცელებულ შედეგებს დედამიწის სისტემებზე. რადიატიულ-კონვექტიური კლიმატური მოდელის გამოყენებით, რომელიც სტიმულირებას უკეთებს ატმოსფერული ტემპერატურების ვერტიკალურ პროფილს, ამერიკელმა მეცნიერებმა პირველად აჩვენეს, რომ ბირთვული ზამთარი შეიძლება დადგეს ბირთვულ ომში ბირთვული იარაღის გამოყენების შედეგად გაჩენილი მასიური ტყის ხანძრებით წარმოქმნილი კვამლით. მოგვიანებით, ორმა რუსმა მეცნიერმა ჩაატარა პირველი სამგანზომილებიანი კლიმატური მოდელირება, რომელმაც აჩვენა, რომ გლობალური ტემპერატურები დაეცემა ოკეანის ტემპერატურაზე დაბლა, რასაც შეუძლია გამოიწვიოს სასოფლო-სამეურნეო კოლაფსი მთელ მსოფლიოში. ბირთვული ზამთრის თეორიას თავდაპირველად აკრიტიკებდნენ მისი არაზუსტი შედეგების გამო, რაც გამოწვეული იყო სცენარების და ფიზიკური პარამეტრების დაუზუსტებლობით. ამჟამად ეს თეორია ბევრად დახვეწილ კლიმატურ მოდელებს ეყრდნობა. თავდაპირველ კვლევებში აღწერილი ბირთვული ზამთრის ბაზისური მექანიზმები დღესაც რელევანტურია, ხოლო ახალი გამოთვლები ცხადყოფს, რომ ბირთვული ომის შედეგები უარესი და უფრო ხანგრძლივი იქნება, ვიდრე ადრე ფიქრობდნენ.

სტრატოსფეროში ჭვარტლის დაგროვება

თერმობირთვული აფეთქებით გამოწვეული სითბო და აფეთქების ტალღა იმდენად ძლიერია, რომ შეუძლია გამოიწვიოს ძლიერი ხანძრები ქალაქად და სოფლად. 300-კილოტონიანი სიმძლავრის აფეთქება ნიუ-იორკში ან ვაშინგტონში გამოიწვევს მასობრივ ხანძრებს სულ ცოტა 5.6 კილომეტრის რადიუსში, ნებისმიერი ამინდის პირობებში. ჰაერს ამ რეგიონში ჩაანაცვლებს მტვერი, ცეცხლი და კვამლი.

ბირთვულ ომში ხანძარი გაჩნდება არა ერთ ქალაქში, არამედ ასეულობით მათგანში ერთდროულად. რეგიონულ ბირთვულ ომშიც კი - ვთქვათ, ინდოეთსა და პაკისტანს შორის - ფართოდ გავრცელდება ცეცხლოვანი შტორმები ქალაქებსა და სამრეწველო ცენტრებში, რომლებიც გამოიწვევენ გლობალურ კლიმატურ ცვლილებებს და შეაფერხებენ ათეულობით წლების განმავლობაში დედამიწაზე ნებისმიერი ცოცხალი არსების განვითარებას.

მასობრივად გავრცელებული ხანძრების შედეგად შეიძლება მოხდეს დედამიწის ზედა ატმოსფეროში, სტრატოსფეროში, დიდი რაოდენობით ჭვარტლის დაგროვება. ინდოეთსა და პაკისტანს შორის სრულმასშტაბიანი ომის შემთხვევაში, როდესაც ორივე ქვეყანა იყენებს 100 ბირთვულ ქობინს 15 კილოტონიანი სიმძლავრით, სტრატოსფერო შესაძლოა დაბინძურდეს 3 მილიონი ტონა ჭვარტლით. ეს დაახლოებით გიზას პირამიდის მასაა, თუ მას დაფქვის გზით ზეტემპერატურულ მტვრად გადავაქცევთ.

თუმცა, ეს მხოლოდ 2000-იანი წლების შეფასებებია. მას შემდეგ ინდოეთმა და პაკისტანმა მნიშვნელოვნად გააფართოეს საკუთარი ბირთვული არსენალი, როგორც ქობინების რაოდენობის მხრივ, ისე მათი სიმძლავრის თვალსაზრისით. 2025 წლისთვის ინდოეთს და პაკისტანს შეიძლება ჰქონდეთ თითოეულს 250 ბირთვული ქობინი, რომელთა სიძლავრე შეიძლება მერყეობდეს 12 კილოტონიდან რამდენიმე ასეულ კილოტონამდე. ბირთვულ ომში ამ ორ ქვეყანას შორის ამ იარაღის გამოყენებით შეიძლება მოხდეს 47 ტგ-მდე ჭვარტლის გამოდევნა სტრატოსფეროში. შედარებისათვის, 2017 წელს კანადის და 2019-20 წლებში ავსტრალიის კატასტროფული ტყეების ხანძრების შედეგად მოხდა, შესაბამისად, 0.3 და 1 ტგ კვამლის წამოქმნა. თუმცა ქიმიურმა ანალიზმა აჩვენა, რომ ჭვარტლი შეადგენდა ამ კვამლის მხოლოდ მცირე პროცენტულ რაოდენობას - 0.006 და 0.02 ტგ-ს შესაბამისად. ეს იმიტომ, რომ იწვოდა მხოლოდ ხე, მაშინ როცა ბირთვული ომით გამოწვეული ხანძრები წარმოქმნის უფრო მეტ კვამლს და მის შემადგენლობაში უფრო მეტ ჭვარტლს.

ამ ორმა მასშტაბურმა ტყის ხანძრებმა ცხადყო, რომ როდესაც კვამლი გამოიდევნება ქვედა სტრატოსფეროში, ის ცხელდება მზის ზეგავლენით და ადის მაღლა - 10-20 კილომეტრის სიმაღლეზე და, ამდენად, ახანგრძლივებს მის სტრატოსფეროში დაგროვებას. ეს სწორედ ის მექანიზმია, რომელიც ამჟამად აძლევს საშუალებას მეცნიერებს, უკეთ მოახდინონ ბირთვული ომის შედეგების სიმულირება. მეცნიერებმა შექმნეს მოდელები, რომელთა საშუალებით შეუძლიათ დამატებითი სიზუსტით მოახდინონ ამ ტყის ხანძრებით წარმოქმნილი კვამლის გავრცელების სიმულირება და, შესაბამისად, განსაზღვრონ ის მექანიზმები, რომლებიც იწვევს ბირთვულ ზამთარს.

ბირთვული ომის გრძელვადიანი შედეგების უკეთ გაგებას ეხმარება ასევე ვულკანურ ამოფრქვევებზე კლიმატური პასუხი. ვულკანური ამოფრქვევების შედეგად, როგორც წესი, ნაცარი და მტვერი ხვდება სტრატოსფეროში, სადაც ისინი აირეკლავენ მზის სხივს კოსმოსში, რაც, თავის მხრივ, იწვევს დედამიწის ზედაპირის დროებით გაგრილებას. ამის მსგავსად, ბირთვული ზამთრის თეორიის მიხედვით, ბირთვულ ომში წამოქმნილი ხანძრებით გამოწვეული ჭვარტლის აეროზოლების სტრატოსფეროში მასიური გადასროლის კლიმატური შედეგები გამოიწვევს სტრატოსფეროს გაცხელებას, ოზონის ფენის შეთხელებას და ღრუბლის ქვეშ მოქცეული დედამიწის ზედაპირის გაგრილებას.

ვულკანური ამოფრქვევების მოდელების გამოყენება შესაფერისია კიდევ იმიტომ, რომ მათი სიმძლავრე ბირთვული აფეთქების სიმძლავრის ტოლი ან მეტია. მაგალითად, 2022 წელს ჰუნგა ტონგას წყალქვეშა ვულკანმა გამოუშვა 61 მეგატონი აფეთქების ენერგია ტროტილის ეკვივალენტში, რაც აღემატება ცარ-ბომბის - ადამიანის ისტორიაში ყველაზე დიდი, 50 მტ-იანი ბომბის, აფეთქების ენერგიას. მისი ალი ავიდა დაახლიებით 56 კილომეტრის სიმაღლეზე და გადმოისროლა 50 ტგ-ზე მეტი - 146 ტგ-მდე - წყლის ორთქლი სტრატოსფეროში, სადაც ის დარჩება წლების განმავლობაში. წყლის ასეთი მასშტაბურ გადასროლას სტრატოსფეროში შეუძლია დროებითი ზემოქმედება მოახდინოს კლიმატზე, თუმცა განსხვავებული, ვიდრე ეს ჭვარტლის შემთხვევაში იქნებოდა.

უკრაინაში რუსეთის შეჭრის შემდეგ, პრეზიდენტმა პუტინმა და სხვა რუსმა ჩინოსნებმა არაერთხელ გააჟღერეს ბირთვული მუქარა, აშკარად იმ მიზნით, რომ შეაჩერონ დასავლეთი უშუალო სამხედრო ჩარევისგან. თუ რუსეთი დაიწყებს ბირთვულ ომს - განზრახ თუ შემთხვევით - აშშ-სთან და ნატოს სხვა ქვეყნებთან, სრულმასშტაბიანი ჩართულობის შემთხვევაში, გამანადგურებელი ბირთვული აფეთქებები გამოიწვევს 150 ტგ ჭვარტლის გადასროლას სტრატოსფეროში, რის შედეგადაც დადგება ბირთვული ზამთარი, რომელიც ათეულობით წლების განმავლობაში შეაჩერებს ფაქტობრივად ყველა ფორმის სიცოცხლეს დედამიწაზე.

ბირთვულ ომებთან ასოცირებული სტრატოსფერული ჭვარტლი გამოიწვევს მთელ რიგ მნიშვნელოვან კლიმატურ და ბიოგეოქიმიურ ცვლილებებს, მათ შორის ცვლილებებს ატმოსფეროში, ოკეანეში და ხმელეთზე. ამგვარი კლიმატური ცვლილებები უფრო ხანგრძლივი იქნება, ვიდრე ადრე ფიქრობდნენ, რადგან 1980-იან წლებში გამოყენებული მოდელები ადეკვატურად არ აფასებდა სტრატოსფეროში აჭრილი ალის სიმაღლეს. დღეს უკვე ფიქრობენ, რომ ბირთვული ხანძრებით წარმოქმნილი ჭვარტლი ბევრად მაღლა ავა სტრატოსფეროში, ვიდრე უწინ წარმოედგინათ; ასეთ სიმაღლეზე კი, ჭვარტლის განდევნის მექანიზმები, როგორიცაა „შავი წვიმა“, ნელი პროცესია. როდესაც კვამლი ცხელდება მზის სხივებით, ის თავად აიწევა 80 კილომეტრამდე სიმაღლეზე და შეიჭრება მეზოსფეროში.

ცვლილებები ატმოსფეროში

როდესაც ჭვარტლი მოხვდება ზედა ატმოსფეროში, ის იქ შეიძლება დარჩეს თვეები და წლები, დაბლოკოს მზის პირდაპირი სხივების დედამიწის ზედაპირზე მოხვედრა და, შესაბამისად, დაწიოს ტემპერატურა. მაღალ სიმაღლეზე - 20 კილომეტრის და უფრო მეტ სიმაღლეზე ეკვატორის მიდამოებში, ხოლო პოლუსებზე 7 კილომეტრის სიმაღლეზე - ბირთვული ხანძრებით წარმოქმნილი კვამლი დამატებით შეიწოვს მზის გამოსხივებას და სტრატოსფეროს გაცხელებით დაარღვევს სტრატოსფეროს ცირკულაციას. სტრატოსფეროში მაღალი შეწოვის უნარის მქონე შავი ნახშირის აეროზოლების არსებობა გამოიწვევს სტრატოსფეროში ტემპერატურის მნიშვნელოვან ზრდას. მაგალითად, რეგიონული ბირთვული ომის სცენარში, რომელიც იწვევს 5-ტგ ჭვარტლის გამოდევნას, სტრატოსფერული ტემპერატურები დარჩება 30 გრადუსამდე აწეული ოთხი წლის განმავლობაში.

სტრატოსფეროში ექსტრემული სითბო გამოიწვევს ბირთვული ომის მომდევნო რამდენიმე წლის განმავლობაში გლობალურად ოზონის ფენის კარგვას, რომელიც იცავს ადამიანებს და სხვა სიცოცხლეს დედამიწაზე ულტრაიისფერი გამოსხივების ჯანმრთელობაზე და გარემოზე უარყოფითი ეფექტებისგან. სიმულაციებმა აჩვენა, რომ თუ რეგიონული ბორთვული ომი გასტანს სამი დღე და გამოდევნის 5 ტგ ჭვარტლს სტრატოსფეროში, ოზონის ფენა შემცირდება 25 პროცენტით გლობალურად; მის აღდგენას კი 12 წელი დასჭირდება. გლობალური ბირთვული ომის შემთხვევაში გამოყოფილი 150 ტგ სტრატოსფერული კვამლი გამოწვევს გლობალური ოზონის ფენის 75 პროცენტის კარგვას, და ეს მდგომარეობა გაგრძელდება 15 წელი.

ცვლილებები ხმელეთზე

სტრატოსფეროში ჭვარტლის დაგროვება გამოიწვევს ცვლილებებს დედამიწის ზედაპირზე: შეიცვლება დედამიწაზე მიღებული მზის გამოსხივების დონე, ჰაერის ტემპერატურა და ნალექის რაოდენობა. დედამიწის დამცავი ოზონის ფენის კარგვა გამოიწვევს რამდენიმე წლის განმავლობაში მაღალ ულტრაიისფერ გამოსხივებას დედამიწის ზედაპირზე, რაც დიდ საფრთხეს შეუქმნის ადამიანის ჯანმრთელობას და საკვების წარმოებას. ბოლო წლების შეფასებები მიუთითებს, რომ გლობალური ბირთვული ომის შედეგად ოზონის კარგვა გამოიწვევს ტროპიკებში ულტრაიისფერი გამოსხივების მაჩვენებლის ზრდას 35-მდე ტროპიკულ განედებში ომიდან სამ წელიწადში, და ეს მაჩვენებელი შენარჩუნდება ოთხი წლის განმავლობაში. აშშ გარემოს დაცვის სააგენტოს თანახმად, როდესაც UV მაჩვენებელი 11-ია, ის ‘უკიდურეს“ საფრთხეს ქმნის, ხოლო როდესაც ეს მაჩვენებელი 12-ია, 15 წუთი მზის სხივების ქვეშ ყოფნაც კი საკმარისია იმისათვის, რომ ადამიანმა მიიღოს კანის დამწვრობა. გლობალურად, UV-B დიაპაზონის მზის სხივების საშუალო რაოდენობა გაიზრდება 20 პროცენტით.

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ რადიაციის მაღალი დონე იწვევს დამწვრობას, ფოტოდაბერებას, კანის კიბოს, და კატარაქტას ადამიანებში. ის, ასევე, ხელს უშლის ფოტოლიზის რეაქციას, რომელიც საჭიროა ფოთლების და მცენარეების ზრდა-განვითარებისთვის.

სტრატოსფეროში ასული კვამლი შეამცირებს დედამიწის ზედაპირზე მზის რადიაციის რაოდენობას და მნიშვნელოვნად შეამცირებს ზედაპირის ტემპერატურებს და ნალექის რაოდენობას. ინდოეთსა და პაკისტანს შორის მცირე ბირთვული შეტაკების შედეგად შედარებით მცირე - 5 ტგ - ჭვარტლის სტრატოსფეროში გადასროლაც კი გამოიწვევს დედამიწაზე ტემპერატურის ისეთ ვარდნას, რომელიც არ ყოფილა ბოლო 1000 წლის განმავლობაში, ანუ ტემპერატურა დაიწევს იმაზე დაბლა, ვიდრე ეს იყო შუა საუკუნეების მცირე ყინულოვან ხანაში. რეგიონული ბირთვული ომი 5-ტგ-იანი ჭვარტლის წარმოქმნით პოტენციურად გამოიწვევს საშუალო გლობალური ტემპერატურების 1 გრადუსით დაწევას.

მიუხედავდ იმისა, რომ აშშ-მ და რუსეთმა ცივის ომის შემდგომ პერიოდში შეამცირეს ბირთვული არსენალი - როგორც რაოდენობრივად, ისე სიმძლავრეების თვალსაზრისით, ამ ორ ქვეყანას შორის ბირთვული შეტაკება, სავარაუდოდ, გამოიწვევს სასტიკ ბირთვულ ზამთარს, რის შედეგადაც ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ზაფხულის პერიოდშიც კი 0 გრადუსზე დაბალი ტემპერატურები იქნება. გლობალური ბირთვული ომი, რომლის დროსაც მოხდება 150 ტგ ჭვარტლის გამოდევნა სტრატოსფეროში, ტემპერატურებს დაწევს 8 გრადუსით, რაც გამყინვარების ხანის მაჩვენებელზე 3 გრადუსით ნაკლებია.

ნებისმიერი ბირთვული ომის სცენარით, ტემპერატურულ ცვლილებებს ყველაზე დიდი ზეგავლენა ექნება საშუალო და მაღალ სიმაღლეეებზე სოფლის მეურნეობის წარმოებაზე, რადგან ტემპერატურების ვარდნა შეამცირებს მოსავლის სეზონის ხანგრძლივობას და დაწევს ტემპერატურას სეზონის განმავლობაში. მინუსურ ტემპერატურებს ასევე შეუძლია გამოიწვიოს ზღვაზე და ხმელეთზე ყინულოვანი და თოვლის მასების მნიშვნელოვანი ზრდა. ეს შედეგად მოიტან საკვების დეფიციტს და ისეთ საკვანძო პორტებში გადაზიდვების გაძნელებას, სადაც ამჟამად ყინული არაა პრობლემური ფაქტორი. ბირთვული ომის შემდეგ, ასევე, მნიშვნელოვნად შემცირდება საშუალო გლობალური ნალექის დონე, რადგან დედამიწაზე მზის გამოსხივების დაბალი დონე შეამცირებს ტემპერატურებს და წყლის აორთქლების ტემპებს. ნალექების ნაკლებობა განსაკუთრებით მაღალი იქნება ტროპიკებში. მაგალითად, სტრატოსფეროში 5-ტგ ჭვარტლის მოხვედრაც კი გამოიწვევს აზიის მონსუნების რეგიონში ნალექის რაოდენობის 40-პროცენტიან კლებას. ნალექის რაოდენობა საგრძნობლად შემცირდება სამხრეთ ამერიკასა და აფრიკაშიც.

ცვლილებები ოკეანეში

ნებისმიერი ბირთვული ომი ყველაზე გრძელვადიან ცვლილებებს გამოიწვევს ოკეანეში. მიუხედავად იმისა, რა მასშტაბის იქნება ბირთვული ომი ან სად მოხდება, მისგან გამოწვეული ხანძრების შედეგად წარმოქმნილი კვამლი სწრაფად მიაღწევს სტრატოსფეროს, სადაც ის ფართოდ გავრცელდება, შეიწოვს მზის სხივებს და შეამცირებს მზის დასხივებას ოკეანის ზედაპირზე. ოკეანის ზედაპირს შედარებით შენელებული რეაქცია ექნება ცვლილებებზე, ვიდრე ატმოსფეროს და ხმელეთს მისი უფრო მაღალი კუთრი თბოტევადობის გამო (ანუ სითბოს რაოდენობა, რომელიც სჭირდება მასის ერთ ერთეულს გასათბობად). გლობალურად ოკეანის ტემპერატურის კლება ყველაზე საგრძნობი იქნება ბირთვული ომიდან სამი-ოთხი წლის შემდეგ, როდესაც ის დაეცემა დაახლოებით 3.5 გრადუსით ინდოეთ-პაკისტანის ომის შემთხვევაში (რომელიც გამოიწვევს 47 ტგ კვამლის გამოდევნას სტრატოსფერში) და 6 გრადუსით ვარდნას - გლობალური, რუსეთ-ამერიკის, ომის სცენარში (150 ტგ). გაციების შემდეგ ოკეანეს კიდევ უფრო მეტი დრო დასჭირდება საწყის ტემპერატურამდე დასაბრუნებლად, მას შემდეგაც კი, როდესაც ჭვარტლი გაქრება სტრატოსფეროდან და მზის გამოსხივება დაუბრუნდება ნორმალურ დონეს. რაც მეტია სიღრმე, მით მეტად შეყოვნებული და ხანგრძლივი იქნება ეს ცვლილებები. არანორმალურად დაბალი ტემპერატურები გაგრძელდება ათწლეულების განმავლობაში ზედაპირის მახლობლად და ასეულობით წლების მანძილზე - ოკეანის სიღრმეში. გლობალური ბირთვული ომის შემთხვევაში (150 ტგ), ოკეანის ტემპერატურის ცვლილებები არქტიკის ყინულოვან ზღვაში გაგრძელდება ათასობით წლის განმავლობაში - იმდენად დიდხანს, რომ მეცნიერები ლაპარაკობენ “მცირე ბირთვული გამყინვარების ხანის” შესახებ.

ოკეანის ზედაპირზე მზის დასხივების შემცირების და ტემპერატურების ვარდნის გამო საზღვაო ეკოსისტემები დაზიანდება როგორც თავდაპირველი ზემოქმედების, ისე მდგომარეობის გახანგრძლივების გამო. ეს გავლენას მოახდენს ეკოსისტემურ მომსახურებებზე, როგორიცაა სათევზე მეურნეობები. მაგალითად, ნებისმიერი ბირთვული ომის შემდეგ მკვეთრად შემცირდება საზღვაო ორგანიზმების პირველადი წარმოება (ახალი წყალმცენარეების ზრდის მაჩვენებელი, რაც ქმნის ზღვის საკვები ქსელის ბაზას). აშშ-რუსეთის ომის სცენარში (150 ტგ), გლობალური პირველადი წარმოება მსოფლიოში თითქმის განახევრდება ომიდან რამდენიმე თვეში და დარჩება 20-40 პროცენტით შემცირებული ოთხზე მეტი წლის განმავლობაში. ყველაზე დიდი ვარდნა იქნება ჩრდილო-ატლანტიკურ და ჩრდილოეთ წყნარ ოკეანეებში.

ეფექტი საკვების წარმოებაზე

ბირთვული ომით გამოწვეულ ცვლილებებს ატმოსფეროში, ხმელეთზე და ოკეანეში უზარმაზარი და გრძელვადიანი ზემოქმედება ექნება სოფლის მეურნეობაზე და საკვების ხელმისაწვდომობაზე მთელ მსოფლიოში. სოფლის მეურნეობა დამოკიდებულია სასოფლო-სამეურნეო სეზონის ხანგრძლივობაზე, სეზონის განმავლობაში არსებულ ტემპერატურაზე, განათების ხარისხზე, ნალექზე და სხვა ფაქტორებზე. ბირთვული ომი მნიშვნელოვნად შეცვლის ყველა ამ ფაქტორს გლობალური მასშტაბით წლების და ათწლეულების განმავლობაში.

კლიმატური, მარცვლეულის წარმოების და მეთევზეობის ახალი მოდელების გამოყენებით, მეცნიერებმა ახლა უკვე დაადგინეს, რომ 5 ტგ-ზე მეტი ჭვარტლის წარმოქმნა გამოიწვევს ფართომასშტაბიან საკვების დეფიციტს თითქმის ყველა ქვეყანაში, თუმცა ზოგ ქვეყანაში შიმშილის უფრო მაღალი რისკი შეიქმნება, ვიდრე სხვებში. გლობალური მასშტაბით, მეცხოველეობა და მეთევზეობა ვერ შეძლებს დააბალანსოს მარცვლეულის დეფიციტი ბირთვული ომის შემდეგ, ხოლო როდესაც გამოილევა საკვების მარაგები, ადამიანები ვერ მიიღებენ სათანადო კვებით კალორიებს და ქვეყნები დადგებიან შიმშილის და საკვების დეფიციტის საფრთხის ქვეშ. საპასუხო ზომები, როგორიცაა საკვების წარმოებაში და მოხმარებაში ცვლილებების შეტანა, არ იქნება საკმარისად მაკომპენსირებელი.

გარდა ამისა, აქ არაა გათვალისწინებული ადამიანებზე რადიოაქტიურობის პირდაპირი გრძელვადიანი ზეგავლენა და საკვების საყოველთაო რადიოაქტიური დაბინძურება, რომელიც შეიძლება გამოიწვიოს ბირთვულმა ომმა. შესაძლებელია, ასევე, რომ საგრძნობლად შემცირდეს ან საერთოდ შეჩერდეს საკვები პროდუქტებით საერთაშორისო ვაჭრობა, რადგან ქვეყნები დაიწყებენ მარაგების დაგროვებას. იმ დაშვებითაც კი, რომ ზოგიერთი ნაკლებად დაზარალებული ქვეყანა ალტრუისტულად იმოქმედებს, ვაჭრობა შეიძლება შეფერხდეს ომით გამოწვეული სხვა შედეგის, ზღვის ყინულოვანი მასების ზრდის, გამო. ოკეანის ზედაპირის გაციება გამოიწვევს ზღვის ყინულის მასის ზრდას ბირთვული ომის მომდევნო წლებში, როდესაც საკვების ნაკლებობა ყველაზე საგრძნობი იქნება. ყინულის მასების გაფართოება შეაფერხებს გადაზიდვებს საკვანძო პორტებში იმ რეგიონებში, სადაც ამჟამად ყინული არ ქმნის პრობლემას, მაგალითად, ყვითელ ზღვაში.

ვერსად დაიმალებით

ბირთვული ომის ზემოქმედებას სასოფლო-სამეურნეო წარმოებაზე არსებითი შედეგები ექნება ადამიანებისთვის, რომლებიც ომს და მის უშუალო შედეგებს გადაურჩებიან. ბირთვული ომის ზოგადი გლობალური მოკლევადიანი და გრძელვადიანი შედეგები კიდევ უფრო შემზარავი გახდება, რადგან გამოიწვევს მილიონობით, და მილიარდობითაც კი, ადამიანების შიმშილით სიკვდილს.